Słynny polski podróżnik, członek najznamienitszych towarzystw geograficznych, kawaler orderów i ekspert w sztuce przetrwania, publikuje opis wyprawy z 1996 roku, która zakończyła się ustaleniem źródła Amazonki. Pałkiewicz w latach 70. zadziwia cały świat, kiedy przepływa Atlantyk na tratwie ratunkowej, bez zaopatrzenia z zewnątrz i bez radia. Jego doświadczenia wykorzystuje NASA, przygotowując pilotów do samotności w przestrzeni kosmicznej.

Jacek Pałkiewicz

Fot. Maksy420 / http://biografia24.pl/podr-nicy-jacek-pa-kiewicz-c-570_70

Kojarzony z krakowską szkołą krytyki literackiej profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego odchodzi po 78 latach życia. W swojej pracy naukowej zajmował się zarówno poetami polskiego baroku, jak i autorami współczesnymi. Jego trafne analizy procesów literackich oparte na doskonałej znajomości twórczości Sępa-Szarzyńskiego, Mrożka czy Witkiewicza tworzą kanon polskiej historii literatury. W latach 1967–1981 był kierownikiem literackim Narodowego Starego Teatru w Krakowie.

Bohaterami Factory 2 są nowojorscy artyści z kręgu Warhola i jego sympatycy. Sztuka wystawiana jest w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie, Lupa współpracuje też z warszawskim Teatrem Dramatycznym, gdzie inscenizuje dramaty Thomasa Bernharda (m.in. Wymazywanie, Na szczytach panuje cisza), i innymi scenami w Polsce i Niemczech. Poza reżyserią Krystian Lupa zajmuje się też malarstwem, scenografią i tłumaczeniami. Jest laureatem najważniejszych polskich i europejskich wyróżnień dla ludzi teatru, włącznie z Europejską Nagrodą Teatralną, przyznaną mu w 2009 roku.

Mieszkający w Warszawie pisarz i tłumacz publikuje swój czwarty tom prozatorski. Wcześniej zyskuje popularność dzięki uhonorowanej Nagrodą Kościelskich twórczości poetyckiej (Żywoty równoległe) i nagrodzonej Paszportem Polityki powieści Lala. Znany jest również jako tłumacz wierszy Philipa Larkina i publicysta prasowo-telewizyjny. W 2011 roku Rada Języka Polskiego przyznaje mu tytuł Młodego Ambasadora Polszczyzny.

Jacek Dehnel

Fot. Wikimedia Commons / Emilian Snarski

Znany na świecie polski architekt projektuje na warszawskim Mokotowie duże, zamknięte osiedle mieszkaniowe, którego budowa kończy się w 2006 roku. Do „Mariny” wprowadza się kilka tysięcy ludzi. Kuryłowicz jest laureatem wielu nagród architektonicznych i zwycięzcą konkursów, między innymi na projekty lotnisk międzynarodowych, nowych gmachów Uniwersytetu Warszawskiego i Narodowego Forum Muzyki we Wrocławiu. Ginie w 2011 roku w katastrofie małego samolotu w Hiszpanii.

Rozgrywający się w Warszawie dramat rodzinny Plac Zbawiciela zostaje obsypany nagrodami na gdyńskim festiwalu filmowym. Krauze zdobywa tam główną nagrodę – Złote Lwy – już wcześniej, w 1999 roku za film Dług. Debiutuje w 1976 roku obrazem Proste kroki. Najwięcej nagród zbiera w 2004 roku za biograficzny film o malarzu z Krynicy pod tytułem Mój Nikifor z rolą Krystyny Feldman.

Plac Zbawiciela, Warszawa

Fot. Wikimedia Commons / Szczebrzeszyński

Współtwórca (z Pawłem Dunin-Wąsowiczem) słownika Parnas bis. Literatura polska urodzona po 1960 r., prozaik i dziennikarz węgierskiego pochodzenia wydaje powieść, osadzoną w Polsce, w przyszłości. Fabuła osnuta jest wokół losów rodziny żyjącej w Warszawie początku XXI wieku. Varga debiutuje w 1992 roku zbiorem opowiadań Pijany anioł na skrzyżowaniu ulic. Jest redaktorem działu kulturalnego w „Gazecie Wyborczej”, a przekłady jego twórczości znajdują czytelników w państwach Europy Środkowo-Wchodniej.

Poza pięcioma dramatami napisanymi w latach 90. Rylski nie publikuje od 1987 do 2004 roku żadnej książki. Jego debiutancki dyptyk powieściowy (Stankiewicz. Powrót z 1984 r.) spotyka się z dużym entuzjazmem krytyki i czytelników, a powrót do życia literackiego za sprawą Człowieka w cieniu wznawia karierę pisarza. Jego kolejna książka (Warunek) jest nominowana do nagrody Nike w 2006 roku. Eustachy Rylski mieszka w Chotomowie pod Warszawą.

Eustachy Rylski w 2008 r.

Fot. Wikimedia Commons / Szostaczek

Muzeum, zlokalizowane w dawnym gmachu elektrowni Tramwajów Warszawskich, prezentuje eksponaty związane z walką powstańczej Warszawy z 1944 roku, ale również inicjuje liczne przedsięwzięcia edukacyjne, artystyczne i społeczne. Jego otwarcie następuje w 60. rocznicę powstania, po 20 latach od założenia, podczas których kompletowano zbiory, obejmujące zarówno artefakty, jak i nagrania świadectw powstańców i ludności cywilnej. Projekt architektoniczny, koncepcje wystaw i pozostała działalność Muzeum Powstania Warszawskiego zyskują uznanie w postaci wielu krajowych i zagranicznych nagród.

Pochodzący ze Śląska poeta, krytyk filmowy i prozaik zyskuje za swój powieściowy debiut szereg wyróżnień, w tym nagrodę Nike i Paszport Polityki. Gnój, opisujący zmagania głównego bohatera z życiem rodzinnym i samym sobą,zostaje przetłumaczony na kilkanaście języków obcych. Kuczok pisze też na motywach książki scenariusz do filmu Pręgi, który reżyseruje Magdalena Piekorz. Również ekranizacja zdobywa liczne nagrody filmowe.

Wojciech Kuczok w 2005 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mgieuka

Autorka, Dorota Masłowska na wiele miesięcy skupia na sobie uwagę krytyków, publicystów i czytelników, po tym jak w wydawnictwie „Lampa i iskra boża” wychodzi jej debiutancka książka. W 2009 roku Wojnę polsko-ruską przenosi na ekran Xawery Żuławski. W kolejnych latach Masłowska pisze kolejną powieść pt. Paw królowej, za którą otrzymuje nagrodę Nike w 2006 roku, a także dwa dramaty. Oryginalny styl pisarski autorki, charakteryzujący się agresywnym językiem i jadowitym dystansem do rzeczywistości, wzbudza kontrowersje, ale zarazem zapewnia autorce nadzwyczajny sukces wydawniczy.

Dorota Masłowska w 2005 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Dwie premiery spektakli w reżyserii Krzysztofa Warlikowskiego: greckiej tragedii Eurypidesa i opresyjnej sztuki współczesnej angielskiej dramatopisarki Sary Kane wpisują się w ciąg jego teatralnych sukcesów początku XXI wieku. Warlikowski, który w młodości pracował z Peterem Brookiem, Ingmarem Bergmanem i Krystianem Lupą, od lat 90. inscenizuje dramaty i opery na najważniejszych scenach Europy. Otrzymuje za nie szereg polskich i francuskich wyróżnień i staje się jednym z najbardziej cenionych ludzi teatru. Od 2008 roku jest dyrektorem Nowego Teatru w Warszawie, w którym współpracuje z kompozytorem Pawłem Mykietynem i dramaturgiem Piotrem Gruszczyńskim.

Krótkometrażowy film Tomasza Bagińskiego z 2002 roku, inspirowany prozą Jacka Dukaja, zostaje wyróżniony nominacją do Oscara. Kolejne dzieło Bagińskiego, Sztuka spadania, również otrzymuje szereg międzynarodowych nagród filmowych. Bagiński tworzy animacje do gier komputerowych i filmy animowane, jest też autorem wizualizacji do Siedmiu bram Jerozolimy Krzysztofa Pendereckiego.

Absolwentka warszawskiej ASP i laureatka wielu ważnych nagród w dziedzinie rzeźby już od lat 60. rewolucjonizuje myślenie o tworzywie rzeźbiarskim – jej słynne dzieła z tego okresu są tkane. Caminando wykonani są z brązu i wpisują się w nurt przedstawień kroczących, bezgłowych, wydrążonych postaci. Rzeźby Abakanowicz są eksponowane na stałych, plenerowych wystawach w Ameryce i Azji, w Polsce między innymi w Poznaniu. Za swoją twórczość artystka otrzymała w 1998 Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Rzeźby Magdaleny Abakanowicz przy Odlewni Żeliwa, Śrem

Fot. Wikimedia Commons / KrejZii

Urodzony w Dwikozach prozaik i dramatopisarz, Wiesław Myśliwski jako jedyny polski pisarz może poszczycić się dwukrotnym otrzymaniem nagrody Nike – w 1997 roku za Widnokrąg i w roku 2007 za Traktat o łuskaniu fasoli. Inne jego książki doczekały się wielokrotnego przeniesienia na ekran i scenę. Debiutował w 1967 roku powieścią Nagi sad. W swojej twórczości chętnie powraca do problemów wiejskiej wspólnoty społecznej.

Wiesław Myśliwski w 2006 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Urodzony w 1923 roku w Krakowie Nowosielski jest uważany za najwybitniejszego żyjącego malarza ikon. Wyraźna fascynacja wschodnim chrześcijaństwem, która cechuje jego twórczość, owocuje pismami teologicznymi i pracami teoretycznymi o ikonopisarstwie. Nowosielski tworzy też freski i dekoracje ścienne w licznych cerkwiach i kościołach, lecz przede wszystkim zajmuje się malarstwem sztalugowym. W 1998 roku otrzymuje za swoją twórczość Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski. Umiera w roku 2011.

Zaangażowany w działalność opozycyjną już od lat 70. krakowski poeta najlepiej znany jest polskim czytelnikom jako tłumacz literatury anglojęzycznej. Początkowo związany z Nową Falą, kształtuje swój własny, erudycyjny w nawiązaniach do poezji barokowej styl. Jest też autorem przekładu wierszy Zbigniewa Herberta na angielski. Twórczość poetycka przynosi mu szereg ważnych nagród literackich. Od 1981 roku mieszka w Stanach Zjednoczonych.

Stanisław Barańczak w 1995 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Powieściopisarz i eseista, Chwin jest też wykładowcą literatury romantycznej na Uniwersytecie Gdańskim. Szczególne uznanie krytyki i czytelników przynosi mu powieść, której akcja rozgrywa się w Gdańsku przed II wojną światową i po niej, ukazująca splątane losy Polaków i Niemców i skoncentrowana wokół problemu pamięci. Stefan Chwin lokuje w Gdańsku fabułę również innych swoich utworów: Złotego pelikana i Doliny radości.

Zrealizowane w latach 1993–1994 filmy: Niebieski, Biały, Czerwony zdobywają na międzynarodowych festiwalach wiele prestiżowych nagród i wieńczą karierę polskiego filmowca, autora Dekalogu, Krótkiego filmu o zabijaniu i Podwójnego życia Weroniki. Współautorem scenariuszy jest Krzysztof Piesiewicz, a w filmach występuje szereg polskich i zagranicznych gwiazd. Czerwony jest też ostatnim filmem w karierze zmarłego w 1996 roku reżysera.

Krzysztof Kieślowski w 1994 r.

Fot. Wikimedia Commons / Alberto Terrile

Na podstawie gorzkiej powieści opisującej życie polskich emigrantów Janusz Zaorski kręci 1997 roku film Szczęśliwego Nowego Jorku. Bohaterowie egzystują w przaśnej izolacji brooklyńskiej dzielnicy Greenpoint, gdzie mimo nieznajomości angielskiego udaje im się przetrwać w obcym mieście. Utwory Redlińskiego były przenoszone na ekran już od lat 70. – Awans, Konopielka. Jest on też autorem reportaży, dramatów i opowiadań.

Poeta, dziennikarz prasowy i telewizyjny oraz wokalista zespołu Świetliki wiąże się na początku lat 90. ze środowiskiem skupionym wokół czasopisma „bruLion”. Od 1992 roku publikuje powieści (Jedenaście) i książki poetyckie (Zimne kraje, Czynny do odwołania), bierze też udział w szeregu przedsięwzięć muzycznych, zostaje uhonorowany wieloma nagrodami literackimi, w tym Nagrodą Fundacji im. Kościelskich i Nagrodą Literacką „Gdynia”.

Autorka Podróży ludzi Księgi, Domu dziennego, domu nocnego i Biegunów publikuje powieść o parapsychologicznych zdolnościach Erny Eltzner, piętnastoletniej dziewczynki urodzonej w zamożnej niemieckiej rodzinie. Proza Tokarczuk została wielokrotnie doceniona nagrodami, w tym nagrodą Nike przyznaną w 2008 roku, jak również doczekała się dwóch ekranizacji.

Olga Tokarczuk w 2004 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Represjonowany za współpracę z opozycją wybitny kardiochirurg, ostatni żyjący przywódca powstania w getcie warszawskim jest rozmówcą znanej reportażystki i powieściopisarki. Tekst ukazuje się w odcinkach w czasopiśmie „Odra”. Książka, która z czasem wchodzi do kanonu reportażu, budzi początkowo kontrowersje ze względu na osobiste przedstawienie likwidacji getta warszawskiego i wywołuje oddźwięk w środowiskach żydowskich.

Dziennikarz i reportażysta o ugruntowanej sławie, znany z mistrzowskich relacji z Afryki (Busz po polsku) i Ameryki Południowej (Chrystus z karabinem na ramieniu) przedstawia polskim czytelnikom na wpół fikcyjną relację z dworu ostatniego monarchy Etiopii. Czytelnicy dopatrują się w groteskowych opisach życia w otoczeniu cesarza paraboli do stosunków panujących na szczytach władzy PRL. Kapuściński opublikował jeszcze wiele reportaży i książek eseistycznych, za które otrzymał liczne wyróżnienia, między innymi nagrodę Nike i hiszpańską Nagrodę Księcia Asturii.

Ryszard Kapuściński w 1997 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Fabuła filmu, osadzona w latach 70., opisuje działania młodej dziennikarki telewizyjnej, która dokumentuje swój reportaż o wzlocie i upadku przodownika pracy z lat 50., murarza z Nowej Huty, Mateusza Birkuta. Ujawnia przy tym okrutne prawdy o czasach stalinowskich. Kontynuacją filmu był nakręcony w 1981 roku Człowiek z żelaza. Wajda, który debiutował Pokoleniem w 1954 roku, został w 2000 roku uhonorowany Oscarem za całokształt twórczości.

Andrzej Wajda w 2008 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Poeci, czołowi przedstawiciele tak zwanej Nowej Fali (do tego prądu literackiego zalicza się też między innymi Ryszarda Krynickiego, Krzysztofa Karaska i Jacka Bierezina), występują krytycznie przeciwko alegorycznej, parabolicznej literaturze lat 60., oskarżając pisarzy współczesnych o niestawianie czoła problemom rzeczywistości. Tekst spotyka się z szerokim odzewem. Późniejsze zaangażowanie w działalność opozycji demokratycznej usuwa z oficjalnego obiegu twórczość niektórych poetów Nowej Fali, którzy przenoszą swoje edycje do nielegalnych wydawnictw podziemnych.

Warszawski występ skandalizującego zespołu rockowego The Rolling Stones jest bezprecedensowym wydarzeniem dla Polaków, żyjących we względnej izolacji kulturalnej, typowej dla wszystkich krajów zza „żelaznej kurtyny”. Stonesi dają dwa koncerty tego samego dnia, a Milicja Obywatelska musi interweniować, aby powstrzymać rozentuzjazmowane tłumy fanów, zarówno na widowni, jak i przed Salą Kongresową Pałacu Kultury i Nauki.

Kierujący Zespołem Filmowym „Kadr” Jerzy Kawalerowicz podejmuje się nakręcenia PRL-owskiej superprodukcji. Przenosi na ekrany kinowe powieść historyczną Bolesława Prusa o młodym faraonie Ramzesie XIII. Wcześniej ekranizuje opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza Matka Joanna od aniołów, co przynosi mu szereg nagród, włącznie z Nagrodą Specjalną Jury na festiwalu w Cannes. Ostatnim filmem zmarłego w 2008 roku reżysera jest Quo vadis. Za swoją twórczość filmową został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.

Jerzy Kawalerowicz w 2001 r.

Fot. Wikimedia Commons / www.prezydent.pl

Na zamówienie Westdeutsches Rundfunk, z okazji 700-lecia katedry w Münster powstaje wybitny utwór na chór, głosy solowe i orkiestrę, który łączy awangardowe i tradycyjne techniki kompozytorskie. Pasja staje się jednym z wielkich sukcesów twórczych Pendereckiego, obok Ofiarom Hiroszimy – trenu, Diabłów z Loudun, Stabat Mater i De natura sonoris. Jako jeden z najsłynniejszych polskich kompozytorów został w 2005 roku odznaczony Orderem Orła Białego.

Krzysztof Penderecki w 2008 r.

Fot. Wikimedia Commons / Adam Kumiszcza (Akumiszcza)

Jeden z największych pisarzy science fiction, futurolog i filozof tworzy baśniowe opowiadania, opisujące świat zamieszkiwany przez roboty. Lem, jako najczęściej tłumaczony na języki obce polski pisarz, był nie tylko beletrystą, lecz także autorem licznych esejów, zebranych między innymi w książkach Summa technologiae oraz Fantastyka i futurologia. W 1996 roku został odznaczony Orderem Orła Białego. Jego imieniem nazwano pierwszego polskiego sztucznego satelitę Ziemi, który ma zostać wyniesiony na orbitę w 2011 roku.

Polscy archeolodzy pod kierownictwem profesora Kazimierza Michałowskiego z Uniwersytetu Warszawskiego korzystają z dofinansowania UNESCO, aby zbadać pozostałości świątyń chrześcijańskich i budowli faraońskich. Wyprawa kończy się ogromnym sukcesem. Bezcenne znaleziska, w tym liczne freski, wzbogacają kolekcje Muzeum Narodowego w Warszawie i Muzeum Archeologicznego w Chartumie. Wykopaliska kończą się w 1964 roku, a w siedem lat później ich teren znika pod wodami Nilu, spiętrzonymi w Zbiorniku Nasera.

Św. Anna

Fot. Wikimedia Commons / Ejdzej / National Museum in Warsaw, Warsaw 1990

Film, przedstawiający historię spotkania zamożnego małżeństwa i młodego mężczyzny oraz ich wspólnego rejsu na Mazurach, odnosi olbrzymi sukces. Zostaje nominowany do Oscara jako najlepszy film obcojęzyczny (przegrywa z Osiem i pół Federico Felliniego). Wkrótce potem Polański wyjeżdża z kraju i kontynuuje karierę reżysera filmowego i scenarzysty we Francji i w Stanach Zjednoczonych. Jego twórczość jest wielokrotnie wyróżniana na najważniejszych festiwalach filmowych świata. Do najsłynniejszych dzieł należą: Chinatown, Dziecko Rosemary, Pianista i Tess.

Szybko rozwijająca się po debiucie z 1954 roku kariera literacka Hłaski w PRL zostaje przerwana decyzją o emigracji na Zachód. W Paryżu Hłasko publikuje w Instytucie Literackim – pierwszą wydaną tam książką jest podwójna powieść Cmentarze. Następny do raju, czerpiąca z doświadczeń autora jako kierowcy ciężarówki w Kotlinie Kłodzkiej. Hłasko zdobywa popularność w Europie i Stanach Zjednoczonych, jednak po śmierci przyjaciela, słynnego jazzmana Krzysztofa Komedy, popada w depresję i umiera. Wydał między innymi: Pierwszy krok w chmurach, Ósmy dzień tygodnia i Pięknych dwudziestoletnich.

Znany przede wszystkim ze swojej twórczości dramatycznej pisarz emigruje w 1963 roku z Polski i spędza ponad 30 lat we Francji, Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Meksyku. Publikuje regularnie i zyskuje uznanie za granicą, gdzie jego dzieła, poruszające problem wolności i zagrożeń współczesności, cieszą się dużą popularnością. W 2002 roku wskutek udaru popada w afazję, jednak po trzyletniej terapii powraca do twórczości literackiej i rysowniczej.

Sławomir Mrożek w 2006 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Stopniowa erozja reżimu komunistycznego, która zaczęła się wraz ze śmiercią Stalina w 1953 roku, przynosi liberalizację życia kulturalnego. Władza dopuszcza twórczość artystyczną niezgodną ze stylistyką socrealizmu. W 1956 roku debiutują Zbigniew Herbert, Marek Hłasko i Miron Białoszewski. W Warszawie ukazuje się „Dialog” – czasopismo prezentujące dramaty współczesnych autorów, publikujące wiele ważnych utworów pisarzy polskich i zagranicznych. Redaktorem naczelnym zostaje Andrzej Tarn, później zastąpiony przez Konstantego Puzynę.

Uhonorowana w 1996 roku literacką Nagrodą Nobla poetka publikuje od 1952 roku – jej wcześniejsze próby w 1949 roku nie zyskały aprobaty ideologicznej. Wołanie do Yeti jest odejściem autorki od zaangażowania ideologicznego i zajęciem filozoficznej pozycji nieufnego dystansu, która stała się znakiem charakterystycznym późniejszej twórczości Szymborskiej. W 2011 roku poetka została odznaczona Orderem Orła Białego.

Wisława Szymborska w 2009 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Esej, ukazujący w stylu paraboli relacje między stalinowskimi władzami a intelektualistami w Polsce, jest analizą różnych dwulicowych postaw na przykładach z życia czterech znanych pisarzy. Książka ukazuje się dopiero w 1953 roku, kiedy autor, wypowiedziawszy posłuszeństwo władzy ludowej, osiada na emigracji w Paryżu. Do kraju powróci dopiero po trzydziestu latach nieobecności, już jako laureat literackiej Nagrody Nobla za całokształt twórczości, przyznanej mu w roku 1980.

Czesław Miłosz w 1998 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

W tym samym roku Instytut Literacki w Paryżu wydaje dramat Ślub i powieść Trans-Atlantyk. Autor pisze Dziennik aż do 1966 roku, ale pierwsze oficjalne (i ocenzurowane z powodów politycznych) wydanie w Polsce ma miejsce dopiero w 1986 roku. Poza artystyczną rejestracją zdarzeń politycznych i własnych stanów intelektualnych Gombrowicz z powodzeniem porusza w tekście dowolne inne tematy, zachowując spójność filozoficznego eseju.

Pierwszy zeszyt tej publikacji ukazuje się nakładem Kasy im. Mianowskiego. Jego autor był w latach 1918–1919 dziekanem Wydziału Filozoficznego odrodzonego Uniwersytetu Warszawskiego, który skupiał w dwudziestoleciu międzywojennym wielu wybitnych językoznawców, jak choćby Jan Baudouin de Courtenay, Adam Kryński, Karol Appel czy Witold Doroszewski. W tym samym okresie językoznawstwo rozkwita na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie pracują między innymi Kazimierz Nitsch, Zenon Klemensiewicz i Jan Łoś, oraz we Lwowie, gdzie wykładają Aleksander Brückner, Tadeusz Lehr-Spławiński i Maria Dłuska.

Mieczysław Grydzewski zostaje redaktorem naczelnym zbliżonego do grupy poetyckiej Skamander pisma kulturalno-społecznego o szerokiej orientacji artystycznej. Wysoki nakład (nawet 15 tys. egzemplarzy) przyczynia się do sukcesu twórczości „wielkiej piątki”: Lechonia, Tuwima, Iwaszkiewicza, Wierzyńskiego i Słonimskiego. Politycznie liberalne, pismo zbliżyło się w latach 30. do środowisk umiarkowanej lewicy. „Wiadomości Literackie” ukazywały się co tydzień do września 1939 roku.

Nagłówek „Wiadomości Literackich” z 1930 r.

Fot. Wikimedia Commons / Adalbertus

Ludzie bezdomni są utworem o głębokim profilu społecznym, który zaskarbia autorowi miano autorytetu moralnego. Powieść staje się popularna w całej Europie – powstają przekłady na 14 języków. Żeromski, związany z Kielecczyzną, Nałęczowem i Warszawą, publikuje szereg utworów prozatorskich, które cieszą się wielkim uznaniem publiczności literackiej: Popioły, Przedwiośnie, Syzyfowe prace. Za zasługi otrzymuje w 1924 roku od polskiego rządu mieszkanie na Zamku Królewskim w Warszawie.

Pochodzący ze wsi w Łódzkiem pisarz nie od razu odnosi sukcesy artystyczne. W 1884 roku zdaje egzamin mistrzowski w cechu krawców, próbuje też sił jako aktor. Jego najsłynniejsze utwory to Ziemia obiecana, obrazująca w modernistycznej stylistyce rozwój przemysłowej Łodzi, i Chłopi, nagrodzeni w 1924 roku Nagrodą Nobla. Jego utwory są chętnie przenoszone na ekran jeszcze przed II wojną światową, a także w latach 70., kiedy Andrzej Wajda kręci nominowaną do Oscara Ziemię obiecaną.

Władysław Reymont

Fot. Wikimedia Commons / HuBar / Maria Grabowska i in., Mały słownik pisarzy polskich, cz. 1, Warszawa 1979

Lucyna Ćwierczakiewiczowa, żona warszawskiego inżyniera Stanisława, publikuje najsłynniejszą polską książkę kucharską, zawierającą pełny jadłospis polskiej klasy średniej i wyższej. Jest też autorką innych przydatnych gospodyniom domowym poradników, które cieszą się niezwykłą popularnością i zapewniają Ćwierczakiewiczowej lokalną sławę. Autorka 365 obiadów od 1865 roku kieruje działem mody i gospodarstwa domowego w czasopiśmie kobiecym „Bluszcz”. Propaguje usamodzielnienie zawodowe kobiet, a w publikowanym przez siebie corocznie kalendarzu prowadzi też dział literacki.

Malowidło przedstawia błazna króla Zygmunta Starego – Stańczyka, który pogrąża się w zadumie nad złym losem Rzeczypospolitej po utracie Smoleńska, obojętny na zabawę toczącą się na dworze królewskim. Przynosi dwudziestoczteroletniemu Matejce rozgłos i uznanie krytyki. W ciągu swojej wielkiej, trzydziestoletniej kariery, Matejko specjalizuje się w wielkoformatowych obrazach olejnych, przedstawiających wielopostaciowe, przepełnione emocjami sceny batalistyczne i historyczne. Projektuje też w latach 1889–1891 polichromię kościoła Mariackiego w Krakowie.

Jan Matejko, Stańczyk, 1862

Fot. Wikimedia Commons / Topory / www.pinakoteka.zascianek.pl

Początkowo, jeszcze w czasach Księstwa Warszawskiego, organizują się dwa wydziały szkoły wyższej – lekarski i prawniczy. Utworzony na podstawie postanowienia cesarza Rosji Aleksandra I uniwersytet w Warszawie ma już pięć wydziałów i działa nieprzerwanie aż do powstania listopadowego. W 1818 roku rektorem zostaje teolog, ks. Wojciech Szweykowski, który działa również na niwie językoznawczej. Od początku siedzibą uniwersytetu są budynki wokół Pałacu Kazimierzowskiego przy warszawskim Krakowskim Przedmieściu.

Fryderyk Chopin, najwybitniejszy polski kompozytor XIX wieku, który spędził blisko połowę życia na emigracji, urodził się w Żelazowej Woli. Wykształcony w Warszawie, szybko zaczął odnosić sukcesy kompozytorskie, które zaowocowały międzynarodową sławą. Skomponował liczne dzieła na fortepian solo, a także kilkanaście pieśni i szereg utworów na fortepian i orkiestrę. Wywarł znaczący wpływ na europejską pianistykę XIX i XX wieku. Jego twórczość, zwłaszcza mazurki i polonezy, zyskała wymiar symboliczny, stała się wyrazem polskiego charakteru narodowego.

Maria Wodzińska, Portret Fryderyka Chopina, 1836

Fot. Wikimedia Commons / Nihil novi

W Warszawie zaczyna fukcjonować stała, nowoczesna scena repertuarowa, ale brak własnego gmachu utrudnia jej rozwój. Dopiero w 1778 roku zespół zyskuje stałą siedzibę, gdzie może wystawiać rodzime komedie obyczajowe i polityczne, jak również opery. Dla Teatru Narodowego pisali między innymi Franciszek Zabłocki i Julian Ursyn Niemcewicz. Do rozwoju warszawskiej sceny narodowej najbardziej przyczynił się jej trzykrotny dyrektor – Wojciech Bogusławski, autor Cudu mniemanego, czyli Krakowiaków i Górali.

Teatr Wielki, Warszawa

Fot. Wikimedia Commons / MM

Czasopismo było pierwszym trwałym i regularnie ukazującym się polskojęzycznym periodykiem. Promowało, nie bez poparcia króla, racjonalistyczne i tolerancyjne postawy. Służyło też za organ propagandowy zwolenników reform. Wzorowane na angielskim „The Spectator”, składało się w dużej mierze z przedruków i tłumaczeń, głównie autorstwa Ignacego Krasickiego i Franciszka Bohomolca. „Monitor” ukazywał się do 1785 roku.

Krzysztof Ossoliński rozpoczyna budowę zamku Krzyżtopór. Zatrudnia włoskiego architekta Wawrzyńca Senesa i według jego projektu wznosi monumentalny, warowny pałac. Do czasu oddania do użytku pałacu w Wersalu, Krzyżtopór jest największą pod względem kubatury rezydencją europejską. Ossoliński, choć zalicza się do magnackiej elity, nie jest w stanie udźwignąć ciężaru inwestycji i umiera pogrążony w długach. Zamek zostaje ograbiony przez Szwedów w 1655 roku, a po zniszczeniu przez wojska rosyjskie w 1770 roku popada w ruinę.

Ruiny zamku Krzyżtopór w Ujeździe, Ujazd

Fot. Wikimedia Commons / Jakub Hałun (Jakubhal)

Piotr Kochanowski, bratanek poety Jana Kochanowskiego i wykształcony na uniwersytetach w Padwie i Królewcu literat, dokonuje polskiego przekładu włoskiego eposu Torquata Tassa. Goffred albo Jerozolima wyzwolona osadzony jest w czasach I krucjaty. Kochanowski, który służy jako sekretarz królewski do 1611 roku, poświęca się później pracy literackiej i tłumaczy też z włoskiego na polski Orlanda szalonego Ludovica Ariosta. Ten przekład zostaje w całości wydany dopiero w XX wieku.

Autorem naśladowczego utworu jest Łukasz Górnicki, sekretarz Zygmunta Augusta. W uznaniu zasług otrzymał w 1561 roku tytuł szlachecki. Dzieło, ukształtowane jako dialog, w którym uczestniczą reprezentanci polskiej elity intelektualnej epoki, przedstawia cnoty i umiejętności idealnego dworzanina – wzorowego szlachcica. Jakkolwiek Górnicki skrócił tekst Castiglionego, to adaptacja jest wybitnym przykładem polskiego humanizmu XVI-wiecznego. Tłumacz poświęca też fragmenty utworu poprawnej i pięknej polszczyźnie.

Łukasz Górnicki, „Dworzanin polski”. Strona tytułowa

Fot. Wikimedia Commons / Andrzej Montezuma

Przekład oparto na oryginałach greckich i hebrajskich oraz na łacińskiej Wulgacie. Dzięki wysiłkowi tłumaczy i znacznemu wsparciu pieniężnemu Radziwiłłów i Oleśnickich polscy kalwini zyskali pełny przekład Pisma Świętego, przewyższający wcześniejsze, autorstwa Jana Nicza oraz Jana Seklucjana. Językowo i edytorsko Biblia brzeska była dziełem wysokiej klasy. Do dziś zachowało się kilkadziesiąt egzemplarzy oryginalnego wydania, które uniknęły celowego zniszczenia, zleconego przez syna fundatora, konwertowanego na katolicyzm Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki.

Napisana jędrnym i żywym językiem potocznym Rozprawa porusza tematy polityczne i społeczne. Ironicznie przedstawia wady wszystkich klas społeczeństwa, piętnując je bez naiwnego moralizatorstwa. Rej, zwany ojcem literatury polskiej, zaczyna tym tekstem dojrzały etap swojej twórczości – wkrótce potem ogłasza drukiem Żywot Józefa i Wizerunek własny żywota człeka poczciwego.

Urodzony w rodzinie ziemiańskiej, zdobywał wykształcenie w Akademii Krakowskiej, w Królewcu (z tego okresu zachowały się jego poetyckie pierwociny), potem w Padwie. W tym samym czasie aktywni są wybitni twórcy polskiej poezji łacińskiej – Jan Dantyszek i biskup Andrzej Krzycki – członkowie satyrycznego Towarzystwa Ożralców i Opilców na Wawelu, które skupiało artystyczną śmietankę dworu Zygmunta I Starego.

Aleksander Tadeusz Regulski, Jan Kochanowski, przed 1884

Fot. Wikimedia Commons / Maciej Szczepańczyk (Mathiasrex) / http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=6548&dirids=1

Kaplica, dobudowana do katedry na Wawelu w Krakowie, jest przykładem renesansu florenckiego i owocem trudu wybitnych rzemieślników, zatrudnionych przez Zygmunta I Starego. Bogaty program artystyczny budowli, zrealizowany przez sprowadzonych z Włoch artystów, a także jej charakterystyczna złota kopuła, wsparta na ośmiobocznym bębnie, dają świadectwo smaku i bogactwa Jagiellonów w XVI wieku. Co więcej, jest ona dziełem oryginalnym, nie zaś kopią istniejącego we Włoszech pierwowzoru.

Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, Kraków

Fot. Wikimedia Commons / Adam Kumiszcza (Akumiszcza)

Obszerny utwór, wydany w Krakowie w drukarni Wietora, Biernat napisał regularnym wierszem. Utrwalił w nim wiele przysłów funkcjonujących w renesansowej polszczyźnie, okraszając nimi błazeńską, groteskową fabułę, opiewającą karierę niewolnika-brzydali, który dzięki wrodzonej inteligencji i błyskotliwości zostaje mędrcem i nauczycielem. Biernat z Lublina był aktywny w Krakowie, gdzie napisał też modlitewnik pod tytułem Raj duszny, wydany w 1513 roku w oficynie Unglera.